Հաղարծին

Գլխավոր եկեղեցին` Ս.Աստվածածինը, գմբեթավոր դահլիճ է: Համաձայն հարավային մուտքի վերին մասի արձանագրության, կառուցվել է 1281թ.-ին, սակայն, հարավային և հյուսիսային պատերի ստորին մասի վերաշարվածքը, արևելյան ճակատի բարձրաքանդակում պատկերված եկեղեցու մանրակերտի տարբերվելը ներկայիս կառույցից, հիմք են տալիս ենթադրելու, որ 1281թ.-ի կառույցը՝ որոշ փոփոխություններով, վերականգնվել է: Եկեղեցու արևմտյան ճակատի դիմաց պահպանվել են ավերված կառույցի մնացորդները (հավանաբար նախորդ կառույցի գավիթը):

Արևմտյան մասում է գտնվում սեղանատունը, որն ըստ հարավ-արևմտյան մուտքի շրջակալի շինարարական արձանագրության կառուցվել է 1248թ.-ին: Այն Հայաստանում պահպանված նմանօրինակ երկու կառույցներից մեկն է (մյուսը` Հաղպատում): Հորինվածքով երկարավուն դահլիճ է: Ներսում փոխհատվող կամարների խաղն ու զուսպ սլացքը, երդիկներից սփռվող մեղմ լուսավորությունը ստեղծում են իր պարզության մեջ վեհաշուք ամբողջական կերպար: Ներքին պարագծով ընթացող աստիճան-ցոկոլը, որը ներդաշնակվում է երկայնական պատերի վերևում արված քիվագոտուն, ծառայել է որպես նստարան: Արևմտյան երդիկի հյուսիս-արևելյան անկյունում արձանագրված է «Մինաս», իսկ որմնաքարին` բազմիցս հանդիպող «Մ» տառը հավանաբար կառուցող ճարտարապետի անունն է: Հաղարծինի սեղանատունը իր ճարտարագիտական լուծումով հայկական ճարտարապետության լավագույն նմուշներից է: Սեղանատան արևելյան մասում պահպանվել են այլ շինությունների ավերակներ (հավանաբար խոհանոցի, հացատան և այլն): Վանքի տարածքում կան մի քանի աղոթարաններ` տեղադրված ժայռալանջերին: Հաղարծինում գտնված 350կգ կշռող բրոնզե կաթսան մետաղագործության բարձրարվեստ նմուշներից է: Կաթսայի պսակազարդ շուրթի վրայի փորագրությունը նշում է պատրաստման տարեթիվը` 1232թ.: Նրա չորս կանթերն առյուծների արձաններ են, որոնց ոտքերը նույնպես զարդարված են:

Լուսանկար։ Արթուր Մարտիրոսյան